گفتارنامه: فرونشست زمین در شهریار، اسلام شهر، ورامین و جنوب غربی تهران یکی از بحران های جدی است و توجه مسئولین به هشدارها از بروز فجایع احتمالی جلوگیری می کند . افزایش جمعیت در برخی شهرها، تمرکز سیاست های کلان کشور بر مصرف بیشتر منابع آبی ، خشکسالی ، تغییرات اقلیمی و عدم توجه به حقابه زیست محیطی پیامدهای گوناگونی را رقم زده است که می توان بحران های زیست محیطی نظیر بحران آب و فرونشست زمین را ، نشان از کارکردهای ضدتوسعه ای اقدامات انجام شده و ورشکستگی بوم شناختی دانست . فرونشست زمین سبب کاهش میزان نفوذپذیری سطحی ، از بین رفتن تخلل مفید نهشته ها ، جاری شدن آب روی سطح زمین ، ایجاد ترک های گاها عمیق بر سطح خاک ، تاثیر بر الگوی جریان های زیرزمینی و سطحی ، ایجاد فروچاله های عمیق ، کاهش بازدهی یا آسیب پذیری و گسیختگی شریان های حیاتی و زیر ساخت ها میگردد ، همچنین امکان وقوع بحران های تکنولوژیکال را در پهنه هایی که نیروگاهها ، پالایشگاهها و تاسیسات حمل و نقل جانمایی شده اند تشدید می کند و در زمین های کشاورزی به مرور زمان توسعه کشاورزی را مختل نموده که افزایش مهاجرت یکی از پیامدهای آن است . در محدوده فرونشست تهران ، سطح دشت از سازند کهریزک و سازند آبرفتی تهران پوشیده شده است .
سازند کهریزک از سازند آبرفتی تهران قدیمی تر است . این سازند به علت اینکه تحت تنش تراکمی بیشتری قرار دارد از تاب فشارشی بیشتری برخوردار است . اما سازند آبرفتی تهران که بخش عمده ای از دشت تهران را دربرمی گیرد در سمت جنوب به لایه های سیلتی کم شیب تبدیل می گردد. این سازند لایه های آن افقی و سست هستند و از ویژگی های لازم برای ایجاد آبخوانی بزرگ برخوردار است .
نکته حائز اهمیت این است که در این محدوده با وجود گسل های کهریزک ، شمال ری و جنوب ری ، لزوم بررسی نقش احتمالی گسل ها در ساز و کار شکل گیری فرونشست باید مورد توجه قرار گیرد و با وجود آنکه تهران از نظر تکنوتیکی در منطقه فعال واقع شده است ، تاکنون نتیجه مطالعات شواهدی را برای ایجاد فرونشست های تکنوتیکی نشان نداده است ، اما میزان تاثیرگذاری عوامل تکنوتیکی و نقش احتمالی گسلها در شکل گیری فرونشست باید با دقت مورد مطالعه قرار گیرد .
به طور کلی عوامل اصلی این خمش ها به نظر میرسد که شامل خشکسالی ، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی های رسوبات ، بهره برداری در مناطقی که تغذیه آبخوان ها در آن صورت گرفته و از همه مهم تر برداشت بیش از مجاز و عدم تغذیه مخزن های زیرزمینی و عدم توجه به تغییر میانگین بارش ها و تغییرات اقلیمی در برنامه ریزی ها است .متاسفانه در کشور ما همواره شاهد بوده ایم که در فرایند استقرار کاربری ها و توسعه ، شایستگی های های منطقه ای ، بایستگی های اقلیمی با توجه به متعلق های بنیادین آمایش سرزمین صورت نگرفته و بحران هایی مانند فرونشست زمین بر کارکردهای ضدتوسعه ای و یا کم دستاوردبودن برنامه های توسعه ای در زمینه توسعه پایدار دلالت دارد.
در نتیجه با توجه به شرایط فعلی برگزیدن استراتژی برای توسعه مبتنی بر برنامه های آمایش سرزمین ، توجه به توازن منطقه ای به جای تمرکز بر رشد و اشتغال ناپایدار و تناسب فعالیت و جمعیت در پهنه های سرزمین الزامی است . زیرا که این پدیده با نشان دادن آثار خود دیگر به پایان رسیده است و در حالی که حتی آثار سطحی آن نیز به راحتی قابل تشخیص نمی باشد ، پیامدهای فاجعه بار آن شوربختانه سرشتی بازگشت ناپذیر دارد و به سختی می توان آن را کند یا مهار کرد .
بنابراین با درک و علم به ژرفای این رویداد ناگوار ، علاوه بر پایش سراسری تراز آبهای زیرزمینی و پایش به تفکیک بخش و شهرها موارد ذیل برای ممانعت از گسترش آن در دشت های تهران مثمرثمر می باشد :
۱- مقابله با فرونشست زمین از طریق کاهش برداشت منابع آب زیرزمینی و برقراری تعادل لازم بین میزان تغذیه و برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی و به دنبال آن کاهش افت سطح ایستابی به‌کمک مدیریت صحیح منابع آب های زیرزمینی از جمله نصب کنتورهای برقی و حجمی سالم ، شناسایی چاه‌های غیرمجاز و چاه‌های مجاز دارای اضافه برداشت و مسدود نمودن آنها و سوی دیگر استفاده از آبهای تصفیه شده پساب های شهری برای آبیاری.
۲- تغییر در الگوی کشاورزی ، بهره گیری از روشهای نوین آبیاری و به حداقل رساندن برداشت از منابع آب زیرزمینی.
۳- انجام مطالعات جامع زیرسطحی به منظور آگاهی از وضعیت دقیق زمین شناسی زیرسطحی ، شناسایی و تعیین عمق سنگ کف ، وضعیت گسل‌های مدفون و ناشناخته منطقه ، تعیین وضعیت دقیق سفره‌های آب زیرزمینی در دشت های مورد مطالعه و جستجوی علل قطعی و ساز و کار پیدایش شکاف های طولی زمین .
۴- تهیه نقشه پهنه‌بندی خطر فرونشست در دشت‌های استان تهران و پهنه بندی نمودن مناطق پرخطر و مستعد فرونشست و ایجاد شکاف به عنوان مبنا و معیاری در برنامه ریزی های مدیریتی .
۵- تعیین حریم برای شکاف طولی زمین و جلوگیری از کشت و آبیاری در حرایم.
۶- ممانعت از تزریق آب به مناطق ناپایدار و تغییرات بدون محاسبه های غیرکارشناسی رژیم تغذیه سفره های آب های زیرزمینی و هدر رفت آب به وسیله پرهیز از انجام هرگونه اعمال تغییرات در شکاف ها مانند پرکردن ، انجام کشت و آبیاری.
۷- جلوگیری از برداشت در مناطق با لایه های شنی و ماسه ای با توجه به اهمیت تغذیه سفره آب های زیرزمینی و جبران افت سطح آب های زیرزمینی .
۸- بررسی دوره‌ای و پی در پی سازه ها و شریان های حیاتی مانند خطوط انتقال نیرو ، آب و گاز در محدوده ایجاد شکاف ها در جهت کنترل خطرات ناشی از تغییر شکاف های احتمالی زمین.
۹- گزارش فوری هر گونه اخبار در مورد پدیده فرونشست زمین شامل تغییر در ابعاد خندق ها ، ایجاد شکاف‌های جدید ، تغییر در عمق سطح ایستابی میزان آبدهی چاه ها و هر گونه رخدادهای غیرطبیعی .
