گفتارنامه: هاف و پندی دو اقتصاددان بانک جهانی در سال ۲۰۰۴ آزمایش جالبی انجام دادند. آن‌ها ۳۲۱ دانش‌آموز ۱۱ و ۱۲ ساله از کاستِ (طبقه) ممتاز و ۳۲۱ نفر از کاستِ نازل (پایین‌ترین جایگاه اجتماعی در هندوستان) از روستاهای هندوستان را در نظر گرفته و به آن‌ها معماهایی برای حل کردن دادند.
پسرها ابتدا از کاست‌های یکدیگر خبر نداشتند و پسران کاستِ نازل به خوبی پسران کاستِ ممتاز معما حل کردند.
آن‌ها آزمایش را این گونه تکرار کردند که از پسرها خواسته شد نام روستا، پدر و پدربزرگ‌شان را بنویسند. پس از اعلام عمومی تعلق کاستی (طبقاتی) پسرها، اثر فاصله طبقاتی دیده شد. این بار عملکرد پسرهای کاستِ نازل، به‌طور محسوسی افت کرد. (ص. ۱۳۱)
آزمایش فوق را از کتاب «تاوان نابرابری: چرا برابری به سود همگان است» نوشته ریچارد ویلکینسون و کیت پیکت گرفته‌ام که سارا افراز آن‌را ترجمه و نشر میم در سال ۱۳۹۳ منتشر کرده است.
ویلکینسون و پیکت در این کتاب نشان می‌دهند که نابرابری، متغیر مؤثر بر طول عمر، بیماری روانی، خشونت، بی‌سوادی، ناتوانی جنسی، چاقی و هر مسأله اجتماعی دیگری است. «جوامعی که شکاف عمیقی میان فقیر و غنی ایجاد کرده‌اند، برای تک‌تک افراد، از جمله ثروتمندان، زیان‌آورند.»
این کتاب بر مقایسه کشورهای توسعه‌یافته با یکدیگر، و مقایسه ایالت‌های آمریکا بر اساس میزان نابرابری و اثر آن بر بسیاری شاخص‌ها از۸ سلامت جسمی و روانی تا بارداری نوجوانان، آموزش، خشونت و عملکرد تحصیلی متکی است. انبوهی از مطالعات و شواهد برای نوشتن این کتاب به‌کار گرفته شده است. نویسندگان نشان می‌دهند:
قضاوت اجتماعی دیگران درباره هر فرد، برای انسان‌ها بسیار مهم و استرس‌زاست. نابرابری شخصیت و شأن اجتماعی افراد را تهدید و استرس تولید می‌کند. نابرابری افراد را در معرض این استرس بیماری‌زا قرار می‌دهد.
«انسان یعنی حساسیت به حقیر شمرده‌شدن» (ص. ۵۶) و نابرابری انسان‌ها را تحقیر می‌کند.
«مردم جوامع نابرابر، در مقایسه با جوامع برابرتر، در انتخاب همسر کمتر به ارتباط عاشقانه اهمیت می‌دهند و بیشتر به معیارهای مادی مانند وضعیت مالی، موقعیت اجتماعی و شغلی توجه می‌کنند.» (ص. ۶۰)
هر قدر نابرابری بیشتر می‌شود، مردم اعتماد کمتری خواهند داشت (صص. ۷۴-۶۷). حتی گرایش مردم به خریدن ماشین‌های اس‌یو‌وی (شاسی بلند)، ناشی از بی‌اعتمادی و احساس عدم امنیت است که از نابرابری نشأت می‌گیرد (ص. ۷۴).
نابرابری سبب اختلالات اضطرابی می‌شود و «با اینکه اضطراب آنی حاد به سیستم ایمنی‌مان قدرت می‌بخشد، اضطراب مزمن و دائم ایمنی را مختل می‌کند و به اختلالات رشد کودکان، اختلالات تخمک‌گذاری زنان، اختلالات نعوظ در مردان و مشکلات گوارشی در همه ما منجر می‌شود.» (صص. ۱۰۴-۱۰۳)
کودکان در کشورهای نابرابر، آرزوهای بیشتری دارند و گرایش‌شان به آرزومندی بیشتر است. (ص. ۱۳۵)
نابرابری بعد از فروپاشی کمونیسم در کشورهای اروپای شرقی افزایش یافت و کاهش طول عمر در کشورهایی که بیشترین نرخ رشد نابرابری را داشتند، بیشتر بود. (ص. ۲۱۲)
نویسندگان مدعی‌اند حکومت‌ها برای کاستن از نابرابری، کمبود سیاستی ندارند، مشکل‌شان فقدان اراده و عزم سیاسی است. (ص. ۲۶۵)
پیام کتاب برای ما
کتاب «تاوان نابرابری» کاملاً مستدل و مبتنی بر شواهد است. پیام روشن‌اش برای جامعه ایران این است که سیستم باید عزم سیاسی جدی برای کاهش نابرابری داشته باشد.
مردمی که در آبان ۱۳۹۸ به افزایش قیمت بنزین معترض بوده و هستند، قربانی نابرابری‌اند. نابرابری در جامعه ایرانی به‌واسطه سیاست‌های ناشی از نقض بی‌طرفی، کیفیت کم حکمرانی، تعارض منافع، فقدان شفافیت، فساد و ناکافی بودن میزان دموکراسی و آزادی تولید می‌شود.
جامعه‌ای سرخورده، ناراضی و انباشته از اختلالات روانی، حتی در معرض افزایش طلاق ناشی از ناخرسندی‌های جنسی، بر اساس شواهد ارائه‌شده در این کتاب، می‌تواند ناشی از نابرابری فزاینده‌ای باشد که در چند دهه گذشته در ایران شکل گرفته است.
چرخه‌ای از نقض بی‌طرفی، ناکارآمدی، فساد، نابرابری و بی‌اعتمادی، این کشور را از توسعه دور کرده و به قهقرا می‌برد. این تاوان سنگینی است که اگر نابرابری و علل مولد آن درمان نشوند، مردمان این سرزمین خواهند پرداخت.
نابرابری، این متغیر لعنتی را باید درمان کرد. / محمد فاضلی جامعه شناس
